Πλούτος και πειρατεία

Λαήνια και πιάτα στις ρότες του Αιγαίου και της Μεσογείου*

                                Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας

 

VI.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ, ΒΕΝΕΤΟΙ ΚΑΙ ΓΕΝΟΒΕΖΟΙ,

ΚΑΤΑΛΑΝΟΙ, ΦΡΑΓΚΟΙ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

 

Κοιτώντας πίσω στην ιστορία του Νησιού (Σκύρος), εμπλέκεται αναπόφευκτα κανείς στην ταραγμένη ιστορία του Αιγαίου πελάγους.

Αφήνοντας στη άκρη τη μακρινή αρχαιότητα, και πιάνοντας το νήμα από την Βυζαντινή εποχή, παρατηρούμε το ιδιαίτερο καθεστώς που πάντοτε απολάμβανε κάθε ντόπια αριστοκρατία. Οι εκάστοτε κατακτητές, είτε ήταν Βυζαντινοί, είτε Βενετοί, είτε Οθωμανοί, παραχωρούσαν στις τοπικές ελίτ ιδιαίτερα προνόμια, όπως η φοροαπαλλαγή από τη μια μεριά και η συλλογή των φόρων απ’ την άλλη.

Στην Ενετοκρατία μέσω των ειδικών διοικητικών θέσεων που καταλάμβαναν, η τοπική διακυβέρνηση, η δικαστική εξουσία και οι θρησκευτικές υποθέσεις συγκεντρώνονταν  όλες αποκλειστικά στα χέρια των γαιοκτημόνων. Κατά την τελευταία, μόνο, Οθωμανική φάση, δηλαδή από το τέλος του 17ου αιώνα, διαμορφώνονται τοπικές εξουσίες δημογερόντων ή προκρίτων που δεν είναι υποχρεωτικά γαιοκτήμονες, είναι οι πιο εύποροι, μπορεί να είναι μέλη της διοίκησης, έμποροι, κ.α.

 

Χ.

ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ ΣΚΕΥΩΝ

ΕΝΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΝΤΟΠΙΟ ΝΟΜΙΣΜΑ

 

Η έλευση της Ενετοκρατίας και της Οθωμανικής περιόδου κατοχής του Αιγαίου εξηγούν επαρκώς την προέλευση των κεραμικών που βρίσκονται σήμερα στο νησί. Η απόκτηση και η συσσώρευση τέτοιων αντικειμένων συμβολίζει, εδώ και οκτώ αιώνες, την κοινωνική τάξη, τον πλούτο και την πρόσβαση των συλλεκτών τους σε ειδικά κυβερνητικά αξιώματα, τόσο σε τοπικό αλλά και κρατικό επίπεδο. Η επιθυμία για την απόκτηση αυτού του περίεργου είδους κεφαλαίου ήταν τόσο έντονη ώστε κινητοποίησε, ανά τους αιώνες, την ανάπτυξη ενός πολύπλοκου συστήματος οικονομικών δραστηριοτήτων, επαγγελμάτων και τεχνών. Μέχρι την αρχή του 20^ουαιώνα, οι θησαυροί αυτοί ήταν αποκλειστικό προνόμιο της ανώτερης τάξης. Μόνο σε κρίσιμες και καταστροφικές στιγμές της ιστορίας τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα άλλαζαν χέρια. Μόνο τότε, οι πλούσιοι γαιοκτήμονες εξαναγκάζονταν να ανταλλάξουν κομμάτια δευτέρας κατηγορίας από τη συλλογή τους, μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν τροφή ή ρευστό.

Οι χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις έκαναν τα πάντα προκειμένου να αποκτήσουν τέτοια κομμάτια, καθώς μέσω αυτών μπορούσαν να αποκτήσουν κοινωνικό κύρος και μια, ας πούμε, αίσθηση ότι μετέχουν της εξουσίας. Μπορούσαν να σπαταλήσουν όλες τους τις οικονομίες ώστε ένα μονάχα χρωματιστό αρχαίο πιάτο να κρεμαστεί περήφανα στον τοίχο του σπιτιού τους.

Τα πολύτιμα τιμαλφή αποθηκεύονταν, αρχικά, σε ειδικούς χώρους εντός των τειχών του κάστρου. Οι επιδρομές και οι λεηλασίες ήταν συχνό φαινόμενο καθ’ όλη τη διάρκεια του μεγάλου θαλάσσιου πολέμου που διήρκεσε επί σχεδόν χίλια χρόνια και είχε στόχο τον έλεγχο του Αιγαίου Πελάγους. Ο θαλασσινός πόλεμος ερχόταν και ξαναερχόταν: τον καιρό των Αράβων, όταν, μετά οι Βυζαντινοί αφήνουν τα νησιά στην τύχη τους, κατά τον 13^ο αιώνα με τους Σταυροφόρους. Κορυφώνεται μεταξύ 15^ου και  19^ου αιώνα με τους Βενετσιάνους, τους Ιωαννίτες, τους Τούρκους, τους Αλγερινούς. Συνεχίζεται έπειτα με την άφιξη των διάφορων Ιταλών, των Γάλλων, των Δαλματών, των Άγγλων. Μέχρι και οι Ρώσοι διεκδικούν μερίδιό του πολέμου αυτού. Κατά τους δύο τελευταίους αιώνες γίνονται πρωταγωνιστές και οι νησιώτες μας.

 

ΧI.

ΠΕΙΡΑΤΕΣ ΚΑΙ ΓΑΙΟΚΤΗΜΟΝΕΣ

 

Η ταραγμένη ιστορία του πολέμου του Αιγαίου συμπίπτει άλλη μια φορά με την πολύπαθη ιστορία της Μεσογείου. Τα βαθύτερα αίτιά του είναι οι διεθνείς κοινωνικοί και πολιτικοί μετασχηματισμοί που ξεκινάνε το μεσαίωνα και παγιώνονται στα τέλη του 19^ου αιώνα. Ο έλεγχος των περασμάτων της Ανατολής προς το Λεβάντε (δηλαδή τη Μικρά Ασία, τους Άγιους Τόπους και την Αίγυπτο), την Πόλη και τη Μαύρη Θάλασσα, όπου καταναλώνονται και τα περισσότερα από τα προϊόντα της Δύσης, ο έλεγχος της αγοράς του μεταξιού και των μπαχαρικών καθώς και το προσκύνημα στη Μέκκα και τους Αγίους Τόπους, αποτελούν το επίκεντρο της πολυετούς διαμάχης μεταξύ Λατίνων και Οθωμανών. Η πειρατεία - ενδημική από τον καιρό που οι λαοί της Μεσογείου πρωτοβγήκαν στη θάλασσα - γίνεται κύρια οικονομική δραστηριότητα εντός της επικρατείας αλλά και εξαιτίας της μορφής του δαιδαλώδους χώρου του Αρχιπελάγους. Η εφαρμογή οποιασδήποτε μορφής κεντρικής διακυβέρνησης  και νομοθετικού πλαισίου που καθορίζει τις οικονομικές δοσοληψίες γίνεται αδύνατη. Ο διοικητικός έλεγχος δε μπορεί παρά να είναι αποσπασματικός μέσα σε αυτή την πολύπλοκη, γεωγραφικά και διοικητικά, περιοχή.

Μια συνθήκη συνεχών επιθέσεων, λεηλασιών και διανομής των λαφύρων, γενικεύεται. Η επιβίωση των ντόπιων πληθυσμών κάτω από αυτές τις ασταθείς συνθήκες εξαρτάτο κυρίως από τη συνεργασία και την ενσωμάτωσή τους στις πειρατικές ομάδες ή ακόμη και την ίδια την αυτεπάγγελτη υιοθέτηση της πειρατικής πρακτικής.

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι ίδιοι οι ντόπιοι άρχοντες γίνονται πειρατές ή οι πειρατές ντόπιοι άρχοντες, ανεξαρτήτως από την εθνικότητα του καθενός.  Δίπλα σε αυτούς σε εναλλασσόμενους ρόλους οι "κουρσάροι", δηλαδή οι καπετάνιοι που έχουν το έγγραφο που τους δίνει δικαίωμα στο κούρσος - των αντίπαλων δυνάμεων. Δυτικοί, με επίσημα έγγραφα του Πάπα ή άλλων ηγεμόνων, κουρσεύουν οθωμανικά πλοία και, αντίστροφα, Οθωμανοί με έγγραφα του Σουλτάνου κουρσεύουν πλοία χριστιανικά.

Ο ρόλος της πειρατείας ήταν τριπλός, παρόλη την επικινδυνότητα που ενείχε: ήταν ιδιαιτέρως επικερδής, αποτελούσε ασπίδα ενάντια σε επιθέσεις και ήταν, αναμφίβολα, ως προοπτική, περισσότερο περιπετειώδης από εκείνη τη βέβαιη απελπιστική φτώχεια που επιφύλασσε η ενασχόληση με την αγροτική ζωή της ενδοχώρας.

Η ντόπια άρχουσα τάξη κάθε νησιού ήταν και η πρώτη που πρόθυμα καταπιάστηκε με αυτή την ασχολία. Έτσι κι αλλιώς, οι πρώτοι Βενετσιάνοι ή Ιωαννίτες ηγεμόνες των νησιών τον 13ο και τον 14ο αιώνα, ως κουρσάροι, επέδραμαν αποσπώντας τα νησιά αυτά από τη Βυζαντινή κυριαρχία.

 

ΧIΙ

‘Η ΤΡΑΠΕΖΑ’ Ή ΑΛΛΙΩΣ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ

 

Εντός του κάστρου του Νησιού αναλογούσε σε κάθε μία από τις ισχυρές οικογένειες ένα μερίδιο υπό τη μορφή κτίσματος. Εκεί φυλάσσονταν, με μεγάλη επιμέλεια, βρώσιμα είδη αναγκαία για την επιβίωση τους, όπως το λάδι και οι ετήσιες προμήθειες σε συντηρημένα τρόφιμα αλλά και ο συσσωρευμένος τους πλούτος, δηλαδή τα κεντητά ρούχα, τα περίτεχνα υφαντά και κυρίως τα πολύτιμα κεραμικά σερβίτσια.

Το Κάστρο ήταν το θησαυροφυλάκιο του νησιού, η τράπεζα των μετόχων της.

 

ΧIΙΙ.

ΙΣΠΑΝΙΑ, ΙΤΑΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ, ΟΛΛΑΝΔΙΑ, ΑΓΓΛΙΑ, ΚΙΝΑ, ΙΑΠΩΝΙΑ, ΜΕΞΙΚΟ,ΙΡΑΝ

 

Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, θα παρατηρήσει πάνω σε πολλά κεραμικά κανάτια ένα μοτίβο με πλεγμένες λοξές γραμμές. Τα μοτίβα αυτά τα συναντάμε κατά κόρον σε κεραμικά Ισπανικής και Ιταλικής προέλευσης. Το ενδιαφέρον είναι ότι τα συναντάμε ακόμη και στα φτωχικά πήλινα σκεύη που έχουν φτιαχτεί στο Νησί. Μερικοί μελετητές αναφέρουν ότι η καταγωγή αυτού του μοτίβου προέρχεται από τις ανατολικές περιοχές του Ιράν και μιμείται την πλέξη των καλαθιών.

Η κεραμική είναι μια προϊστορική και παγκόσμια τέχνη, που παρείχε σκεύη κατάλληλα τόσο για τις τελετουργίες όσο και για τις καθημερινές χρήσεις.

Οι βελτιωμένες τεχνικές και τα συμβολικά μοτίβα, έδωσαν σε κάποια από αυτά τα χρηστικά σκεύη ανυπολόγιστη αξία με το πέρασμα των αιώνων.

Πηγαίνοντας πίσω στο ιστορικό πλαίσιο που μας απασχολεί σε τούτη τη διήγηση και μέσω του οποίου αναζητούμε τη σημασία της συλλογής και της  συσσώρευσης κεραμικών, μαθαίνουμε πως πρώτοι οι Μαυριτανοί εισήγαγαν την τεχνική της εφυάλωσης στην Ευρώπη μέσω της Ισπανίας.

Η τέχνη της εφυαλωμένης αγγειοπλαστικής και ζωγραφικής τέχνης εξελίχθηκε ιδιαιτέρως στην Ιταλία της Αναγέννησης και τα σκεύη έκτοτε ονομάζονται Μαγιόλικα. Πήρανε το όνομα αυτό εξαιτίας της μεσαιωνική Ιταλικής ονομασίας της Νήσου Μαγιόρκα, νησιού που αποτελούσε βασικό διαμετακομιστικό σταθμό στη μεγάλη ρότα ανάμεσα στις ακτές του Αλ-Άνταλους (ή Ισλαμικού κράτους της Ισπανίας) και την Ιταλία. Το Μεξικό αναλαμβάνει την παραγωγή των εφυαλωμένων κεραμικών όταν φθάνουν εκεί οι Ισπανοί, συνοδεία καραβιών και όπλων. Μια παράλληλη εμπορική ρότα που εξελισσόταν  στη Μεσόγειο κατά την αντίθετη, γεωγραφικά, κατεύθυνση, ξεκινώντας από την Οθωμανική Ανατολία με προορισμό τη Δύση, σήμανε την αναγέννηση της τέχνης στις αρχαίες πόλεις των αγγειοπλαστών της ανατολής: το Ιζνίκ ή αρχαία Νίκαια, και το Τσανάκαλε που κείται στις παρυφές των Δαρδανελλίων. Οι χημικές βελτιώσεις και το υψηλό επίπεδο τεχνογνωσίας των Οθωμανών έκαναν τα κεραμικά τους σχεδόν αντάξια με τα πιο περιζήτητα και ζηλευτά σκεύη στις εμπορικές συναλλαγές του τότε γνωστού κόσμου, τα σκεύη από κινέζικη πορσελάνη.

Ολλανδικά και Εγγλέζικα εφυαλωμένα κεραμικά σκεύη, καθώς και αντικείμενα προερχόμενα απ’ όλα αυτά τα μέρη που αναφέραμε, βρίσκονται μέχρι σήμερα φυλαγμένα όχι μόνο μέσα σε ειδικά τμήματα μεγάλων μουσείων του κόσμου σαν το Λούβρο και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης αλλά και στα μικρά οικιακά θησαυροφυλάκια του Νησιού μας.

 

ΧVIΙ.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΙΑΣ NΤΟΠΙΑΣ ΤΕΧΝΗΣ

 

Οι κοινωνικοί, πολιτικοί, και οικονομικοί μετασχηματισμοί στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα, άλλαξαν ραγδαία το νεοσύστατο ακόμη ελληνικό κράτος, το οποίο πάλευε να βρει τη θέση του μέσα σε έναν κόσμο βιομηχανικό, ιμπεριαλιστικό και δυνάμει σοσιαλιστικό. Οι μετασχηματισμοί αυτοί επέτρεψαν κάποιας μορφής κοινωνική και οικονομική κινητικότητα. Η εκπαίδευση, η τεχνογνωσία, οι ασφαλείς μεταφορές και η παραγωγή πρώτων υλών έγιναν προσιτά για  περισσότερο κόσμο. Ομοίως και τα εφυαλωμένα κεραμικά του Νησιού μας.

Καθώς οι περισσότερες οικογένειες των χαμηλότερων τάξεων δεν είχαν καταφέρει να αποκτήσουν παρά μόνο ελάχιστα από τα αρχαία πολύτιμα  κεραμικά σκεύη που έφτασαν στο Νησί από τις μακρινές θάλασσες του παρελθόντος, η ανάγκη αυτή έμελλε να καλυφθεί από τους ντόπιους αγγειοπλάστες. Αυτοί κατάφεραν να μετασχηματίσουν την πανάρχαια τέχνη της αγγειοπλαστικής σε τέχνη δημιουργίας πολυτελών διακοσμητικών σκευών. Καθώς η καινούργια τέχνη απαιτούσε και ζωγραφικές δεξιότητες, τα ζωγραφισμένα μοτίβα, όπως ήταν αναμενόμενο θα μιμούνταν, αλλά και θα μετασχημάτιζαν σε τοπικό ιδίωμα την πλούσια θεματική των παλαιών κεραμικών που έφεραν στο νησί οι πειρατές και οι εμποροκαπετάνιοι.

Κάθε σπίτι μπορούσε, πλέον, να είναι στολισμένο με αξιόλογα αντίγραφα, τα οποία έγιναν σιγά σιγά πρωτότυπα καθαυτά.

Ακόμα και οι πλούσιες οικογένειες, μπορούσαν να αποσύρουν και πάλι το πολύτιμο κεφάλαιό τους στα οικιακά τους θησαυροφυλάκια και να διακοσμήσουν εκ νέου τους τοίχους των σπιτιών τους με τα νέα και καλοφτιαγμένα αντίγραφα ή τις παραλλαγές τους.

 

* Τα παραπάνω αποσπάσματα προέρχονται απ’ το βιβλίο Το κλεμμένο σερβίτσιο: πλούτος και πειρατεία, οικογένειες και πολιτική. Μια σύντομη εικονογραφημένη ιστορία για το πώς και το γιατί τα αντικείμενα κατασκευάζονται, χρησιμοποιούνται και συσσωρέυονται [The stolen tableware: wealth and piracy in families and politics A short tale about how and why Objects are made, placed, used and accumulated with illustrations] 2013 της ομάδας Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας [A Whale’s Architects]. Το βιβλίο συμμετείχε στην έκθεση Desk Issues σε επιμέλεια του 3 137 artist run space.Η ομάδα ευχαριστεί για την κριτική ανάγνωση και τις παρατηρήσεις τον πολεοδόμο Νίκο Μπελαβίλα και την ιστορικό Χριστίνα Κωνταντακοπούλου.